Monday, November 6, 2017

Iso' Komohoingan do Kadazan, Dusun, Rungus, Lotud, Tatana' om Sungai

Noihaan do Kadazan nopo nga poingizon id kinoizonon miaga do Papar-Kimanis, Penampang om Putatan. "Dusun" poingizon id sokid miaga do Tambunan, Ranau om Keningau. Rungus om Kimaragang poingizon ponong Kudat. Lotud (Hotud) poingizon id Tuaran (Tawalan), Tatana' id Bundu Kuala Penyu om Sungai (Tuhun Bavang) ponong kohisaon Sabah.

Onini toi' okudi' (au' ogumu) pisuvazan do boos do Kadazan om Dusun. Osuususa' Kadazan - dati Dusun, nogi - do mamalati do boos do Lotud om Tatana, ka di songuhun ii nokosoomo do tinimungan ngaavi diti. Saviavi tinimungan mamasok diti do mamantang do Nuhu Kinabalu (Nabahu / Nabalu). Om tikid-tikid dioho do miipiaga o basaan om koubasanan.

Ouhan do mamalati' do mantad ngaavi do iso' komohoingan zioho sundung potuu do kivaa ii mantad Nunuk Ragang id Ranau om kivaa di okonko mantad do doiho miaga do Kadazan, Lotud om Tatana.

Di napadan ngoibu poguhu, tinimungan ngaavi tuhun tuminongkop mantad do tana pungaanan do Pogun Sina do baino. Komozon di mononoizuk do id Yunnan, ka.

Mantad tantaman, nokoikot zioho id Pulou Borneo om vookon dioho nokoikot om minizon id iso kinoizonon i pungaanan Sarawak do baino. Mizon id suang luak vatu tuhun guugulu. Ingkaa no do kivaa tuhun nokoizon id luak vatu Niah id Baram, Sarawak. Nimaan soizuko songkuo umul di tinompuung tuhu tuhun ii nokito do doiho. Noihaan ii do 37,000 toun no hinaid. Pinungaanan do saintis 'archeologist' o tinompuung tuhu dii do "Deep Skull", ka, toi' Tinompuung Taahom.

Komohoingan nangku do tuhun poingizon id Borneo tuhun ii sanganu do tinompuung tuhu dii? Oihaan iti do osoizuk po kozo. Au' atantuan songian, au noihaan. Nga' atahang do nung aiso tuhun poingizon id suvai kinoizonon Borneo ontok dii nga' ii'ii' no tinimungan id Baram, au' osusa' do maganu katantuan do mantad doiho' ngaavi' ii mogisvai-suvai tinau.

Tumanud buuk sinuat di P.S.Shim "Inland People of Sabah: Before, During and After Nunuk Ragang" kivaa tinimungan tuhun suminangkat mantad Baram di somok soibu (1000) toun di poguhu. Tumanud di Shim, tuminimpuun tuhun do minundahiu diti di toun 1200. (Dati' do poguhu dii.) Vookon dioho minzion id uvang do Kimanis-Papar, vookon pinakaazan id Tuaran om i nopo togumu nga pinakaazan doiho Nunuk Ragang. I nopo minizon id Kimanis-Papar nga' minomungaan do tuhun dioho do 'Kadazan', i tinimungan pinakaazan id Tuaran 'Lotud' om i nopo minugad id Nunuk Ragang nga' nabaagi do piipio 'kaum' (tribes). Minogidu izioho do minsodu mantad kougaan id kinoizonon somok do Baram.

Di somok toun 1800, ka di Shim, vookon Kadazan mantad Papar minundahiu kumaa id Putatan-Penampang. Kahapas nopo iti, kivaa vagu tinimungan suminusuut. 'Tangaa' ngaan di kumoiso om 'Bangkaakon' i tinimungan koduvo. Mogium zioho do kinoizonon kavavagu i aiso kaantakan do kougaan om kohigaganan mantad do misangod. Kivaa nogi tinau suvai mantad Kadazan ii nokosuang om mogigiizon id uvang do Kimanis-Papar di touvi no miaga do Tabai (Brunei).

Nokopisangod o Tangaa' om Bangkaakon id Putatan. Mantad dii do pinakaazan do Bangkaakon id Minintod. Nosusui di Gundohing Pijolin Mojuil (2014) o pinisangadan diti ii naantakan id Gumbahon, Papaason, id sampaping do Kampung Tombovo. Tangaa' (Kadazan) ii poingizon id Tombovo om Gumbahon.

Id piahatan do toun 1200 om timpu poguhu nokoikot mongingindapu Bolitis, misangod ngaavi tuhun mamasok. Zioho i songingizon id Nunuk Ragang mokogumu om minundahiu. Minisangod zioho do mi-aau kinoizonon om popointahang do isai i hobi avakas. Tumanud susuzan, minisangod o tuhun Tangaa miampai do tuhun mamasok mantad sokid.

Nga kampung id Penampang po nga nokopisangod nogi. Iti no timpu pungaanan do 'Panampangazaan' (mantad boos 'Pangazou'). Tumanud susuzan, nokopisangod o Pogunon om Kolopis. (Severinus Hinjiang, 2012).

Isai nopo i aatu om apatai id piimangan nga' putuhan do tuhu ii oviton muhi do maan usaa'o' ii buu-anon do bobohizan. Dodizon i tuhu do bangkavan om podsuavan ii om kivaa kotumbazaan do osuang ii do tombiivo.

Nga' sundung nokopisangod kakaal zioho do mantad iso tinimpuunon, mantad iso komohoingan, mantad iso' sunsud. Mogiobpinai ngaavi' zioho'.


Komi:
1
Mudi-kudi tuhun i momungaan dioho do 'Bangkaakon'. "Tangaa" po nga' somoonu nopo do gunoon om ngaan 'Kadazan' podii o gunoon montok tinimungan diti.
2
"Kadazan" kikomozon do 'tuhun' om "Dusun' kikomozon do 'kabun'. Nimaan onuo do KDCA o ngaan "Kadazandusun" montok saviavi mogiigizon sandad pogun (natives) id Sabah.


2 comments: